Nguồn gốc

Nguỵ biện con bạc xuất phát từ niềm tin vào quy luật số nhỏ, dẫn đến niềm tin sai lầm rằng các mẫu nhỏ sẽ có thể đại diện cho toàn bộ quần thể lớn hơn. Theo ngụy biện, những sự bất thường cuối cùng sẽ phải đồng đều để có tính đại diện.[10] Amos Tversky và Daniel Kahneman là những người đầu tiên cho rằng nguỵ biện con bạc là một thiên kiến nhận thức, gây ra bởi một suy nghiệm tâm lý được gọi là suy nghiệm về tính đại diện. Suy nghiệm này chỉ ra cách mọi người đánh giá xác suất của một sự kiện thông qua đánh giá mức độ tương tự của nó với các sự kiện họ đã trải qua trước đây, và các sự kiện xung quanh hai quá trình đó giống nhau như thế nào.[11] Theo quan điểm này, "sau khi quan sát một chuỗi dài ô đỏ trên vòng roulette, hầu hết mọi người sẽ tin nhầm rằng thêm một ô đen sẽ khiến chuỗi tổng có tính đại diện hơn so với ô đỏ", người ta mong đợi rằng một chuỗi kết quả ngẫu nhiên sẽ có chung đặc tính với một chuỗi dài hơn, đặc biệt là việc cân bằng các sai lệch so với mức trung bình. Khi được yêu cầu tạo ra một chuỗi tung đồng xu trông có vẻ ngẫu nhiên, người ta có xu hướng tạo các chuỗi trong đó tỷ lệ ngửa/sấp ở bất kỳ đoạn ngắn nào đều nằm quanh mức 0.5. Hiện tượng này được gọi là thiếu nhạy cảm với kích thước mẫu.[12] Theo Kahneman và Tversky, nguyên nhân là vì mọi người tin rằng chuỗi ngẫu nhiên ngắn sẽ đại diện cho chuỗi dài hơn. Suy nghiệm về tính đại diện cũng đứng sau một hiện tượng liên quan - ảo giác phân cụm - khi mọi người coi chuỗi bất thường các sự kiện ngẫu nhiên là không ngẫu nhiên, dù thực tế là các chuỗi như vậy có nhiều khả năng xảy ra trong các mẫu nhỏ hơn họ tưởng.[13]

Ngụy biện con bạc cũng có thể được quy cho sự lầm tưởng rằng cờ bạc, hay chính ngẫu nhiên, là một quá trình công bằng, và có thể tự cân đối khi có những chuỗi bất thường. Điều này được gọi là ngụy biện về thế giới công bằng.[14] Các nhà nghiên cứu khác cho rằng niềm tin vào ngụy biện này có thể là hệ quả của niềm tin sai lầm vào vùng kiểm soát nội tại. Nếu ai đó tin rằng kỹ năng cá nhân của bản thân đã dẫn đến các kết quả ngẫu nhiên trong cờ bạc, họ sẽ dễ ngụy biện con bạc hơn vì họ từ chối tin rằng sự ngẫu nhiên mới là nhân tố quan trọng hơn khả năng của họ.[15]

Các biến thể

Một số nhà nghiên cứu cho rằng có thể phân loại và định nghĩa hai loại ngụy biện con bạc: cổ điển (loại một) và loại hai.

Người ngụy biện con bạc kiểu cổ điển tin rằng một chuỗi dài kết quả A sẽ dẫn tới một hệ quả chắc chắn B.

Ngụy biện con bạc loại hai, theo định nghĩa của Gideon Keren và Charles Lewis, xảy ra khi tay bạc đánh giá thấp thời lượng quan sát cần thiết để xác định một hệ quả khả quan, chẳng hạn như quan sát một vòng roulette trong một khoảng thời gian rồi đặt vào những ô có tần suất xuất hiện lớn nhất. Đối với các sự kiện có mức độ ngẫu nhiên cao, việc tính toán xu hướng dẫn đến hệ quả khả quan đòi hỏi một lượng thời gian cực kỳ lớn, và rất khó, hoặc thậm chí không thể thực hiện được.[16]

Điểm khác biệt giữa hai biến thể: ngụy biện con bạc loại một giả định sai lầm rằng những điều kiện ngẫu nhiên như trong cờ bạc là công bằng và hoàn hảo; còn ngụy biện con bạc loại hai lại cho rằng những điều kiện này có xu hướng riêng, có thể bị phát hiện sau một khoảng thời gian nhất định.

Một biến thể khác là ngụy biện con bạc hồi tưởng. Người ngụy biện con bạc hồi tưởng cho rằng một sự kiện hiếm sẽ phải xảy ra trong một chuỗi dài hơn so với chuỗi bao hàm một sự kiện không hiếm bằng. Niềm tin rằng một chuỗi tung xúc xắc tưởng tượng sẽ dài hơn gấp ba lần khi một bộ ba con sáu xuất hiện trái ngược với khi chỉ có hai con sáu. Hiệu ứng này có thể xuất hiện trong các trường hợp riêng biệt hoặc tuần tự.

Oppenheimer và Monin đưa ra một ví dụ: Nếu nghe được tin đồn rằng một thiếu niên đã quan hệ tình dục không an toàn và có thai vào một đêm nào đó, thì người ta sẽ kết luận rằng cô ấy đã quan hệ không an toàn trong một khoảng thời gian dài. Nhưng nếu được cho biết thiếu niên đó tuy quan hệ không an toàn nhưng lại không có thai, khoảng thời gian giao hợp giả định mà họ đưa ra sẽ ngắn hơn. Kết luận này sai lầm ở điểm xác suất có thai của mỗi lần giao hợp không phụ thuộc vào số lần giao hợp trước đó.[17]

Mối quan hệ với ngụy biện bàn tay nóng

Một quan điểm tâm lý học khác cho rằng ngụy biện con bạc có thể được coi là đối trọng với ngụy biện bàn tay nóng trong môn bóng rổ. Ngụy biện bàn tay nóng là khi mọi người có xu hướng cho rằng hệ quả sắp xảy đến cũng tương tự như sự kiện trước đó (được gọi là sự kiện tích cực gần), dẫn đến niềm tin rằng một cầu thủ đã ghi được nhiều bàn thắng sẽ tiếp tục ghi bàn.

Những người ngụy biện con bạc dự đoán sự kiện sắp xảy đến sẽ trái ngược với sự kiện trước đó (sự kiện tiêu cực gần), chẳng hạn như "vì vòng roulette đã rơi vào ô đen 6 lần liên tục rồi, nên lần tiếp theo sẽ là ô đỏ. Peter Ayton và Ilan Fischer giả thuyết rằng mọi người liên kết sự kiện tích cực gần với ngụy biện bàn tay nóng vì ngụy biện này liên quan đến hiệu suất của con người và do không tin rằng một vật vô tri vô giác có thể "nóng" lên.[18] Hiệu suất của con người không được coi là ngẫu nhiên, và người ta sẽ có xu hướng kéo dài chuỗi bất thường, nếu họ tin vào tính bất ngẫu nhiên của quá trình tạo ra kết quả.[19] Nếu một người ngụy biện con bạc, thì nhiều khả năng người đó cũng sẽ ngụy biện bàn tay nóng. Điều này dẫn đến quan điểm cho rằng có một cơ chế chung đứng sau cả hai loại ngụy biện.[15]

Các nhà nghiên cứu cũng phát hiện ra sự khác biệt giữa ngụy biện bàn tay nóng và ngụy biện con bạc trong quá trình ra quyết định về kinh tế. Năm 2010, Jürgen Huber, Michael Kirchler và Thomas Stöckl đã nghiên cứu những biểu hiện của hai loại ngụy biện này trên thị trường tài chính. Họ đã cho những đối tượng tham gia lựa chọn: đặt cược kết quả của một chuỗi tung đồng xu, sử dụng ý kiến chuyên gia để hỗ trợ đưa ra quyết định, hoặc chọn một giải pháp thay thế không có rủi ro, nhưng tiền thưởng sẽ ít hơn. Trong 24% trường hợp, các đối tượng đã ngụy biện bàn tay nóng, và chọn đưa ra quyết định dựa trên ý kiến chuyên gia, theo kinh nghiệm thành công của họ. Nếu vị chuyên gia đoán đúng, 78% số người tham gia sẽ sử dụng ý kiến của chuyên gia đó. Con số này giảm xuống 57% nếu vị chuyên gia đoán sai. Những người tham gia cũng thể hiện ngụy biện con bạc, và giảm dần các lựa chọn "ngửa" hoặc "sấp" nếu nhận thấy một chuỗi dài bất thường tương ứng. Thí nghiệm này đã giúp củng cố lý thuyết của Ayton và Fischer rằng mọi người thường tin vào hiệu suất của con người hơn là các quá trình có vẻ ngẫu nhiên.[20]

Sinh lý học thần kinh

Dù suy nghiệm về tính đại diện và các thiên kiến nhận thức khác thường được coi là nguyên nhân gây ra ngụy biện con bạc, các nghiên cứu cũng cho thấy có thể có một nguyên nhân thần kinh. Ảnh chụp cộng hưởng từ chức năng chỉ ra rằng sau khi thua cược hoặc đánh bạc (rủi ro tổn thất), mạng lưới thuỳ đỉnh trước của não sẽ được kích hoạt, dẫn đến nhiều hành vi chấp nhận rủi ro hơn. Ngược lại, ở hạch hạnh nhân, thể đuôi và thể vân bụng, sau khi gặp rủi ro, các hoạt động lại giảm dần. Hoạt động ở hạch hạnh nhân có tương quan nghịch với ngụy biện con bạc: càng có nhiều hoạt động trong hạch hạnh nhân thì một cá nhân càng ít có khả năng ngụy biện con bạc. Những kết quả này cho thấy rằng ngụy biện con bạc phụ thuộc nhiều hơn vào vùng vỏ não trước trán, nơi chịu trách nhiệm điều hành, chú trọng kết quả, và ít hơn vào các vùng não kiểm soát việc ra quyết định dựa trên cảm tính.

Thể vân kiểm soát mong muốn tiếp tục chơi bạc hoặc đánh cược, đồng thời hỗ trợ một phương pháp học tập từ kết quả ngẫu nhiên. Cơ quan này xử lý các lỗi khi dự đoán và cả các hành vi thay đổi theo đó. Nếu thắng, hành vi tích cực sẽ được củng cố; nếu thua, hành vi đó sẽ bị điều kiện hoá để không lặp lại. Ở những người ngụy biện con bạc, phương pháp này bị suy yếu, và sau khi thua lỗ nhiều lần, họ vẫn tiếp tục chấp nhận rủi ro.[21]

Các giải pháp khả thi

Ngụy biện con bạc là một loại thiên kiến nhận thức rất mạnh và rất khó khắc phục. Giáo dục về bản chất của ngẫu nhiên không phải lúc nào cũng có thể giảm bớt hoặc loại bỏ các biểu hiện của ngụy biện này. Trong một nghiên cứu của Lee Roy Beach và Richard Swensson vào năm 1967, các đối tượng được cho xem một bộ bài đã tráo gồm các thẻ chỉ dẫn có hình, rồi phải đoán xem những lá bài tiếp theo sẽ có hình gì. Nhóm thí nghiệm được cho biết về sự tồn tại và tính chất của ngụy biện con bạc, cũng như hướng dẫn rõ ràng để đoán mà không phụ thuộc vào những lá bài trước, còn nhóm đối chứng không được cung cấp thông tin này. Phản ứng của hai nhóm tương tự nhau, cho thấy rằng nhóm thử nghiệm vẫn bị phụ thuộc vào độ dài chuỗi bài đã biết. Họ kết luận rằng việc giải thích về tính ngẫu nhiên cho các đối tượng là không đủ để giảm bớt ngụy biện con bạc.[22]

Khả năng một người ngụy biện con bạc có thể giảm dần theo độ tuổi. Năm 1997, trong một nghiên cứu, Efraim Fischbein và Ditza Schnarch đã yêu cầu năm nhóm đối tượng trả lời một bảng câu hỏi. Năm nhóm đó được phân loại thành học sinh lớp 5, 7, 9, 11 và các sinh viên đại học chuyên dạy toán. Tất cả các đối tượng đều chưa từng học về xác suất thống kê. Câu hỏi được đặt ra là: "Ronni đã tung một đồng xu ba lần và đều ra mặt ngửa. Ronni sẽ tung đồng xu thêm một lần nữa. Khả năng đồng xu ra mặt ngửa lần thứ tư là bao nhiêu?" Kết quả chỉ ra rằng học sinh càng lớn, thì họ càng ít khi trả lời "nhỏ hơn khả năng ra mặt sấp". 35% học sinh lớp 5, 35% học sinh lớp 7 và 20% học sinh lớp 9 đã trả lời như trên, cho thấy ảnh hưởng của hiệu ứng sự kiện tiêu cực gần. Chỉ 10% học sinh lớp 11 và không có sinh viên đại học nào đưa ra câu trả lời này. Từ đó, Fischbein và Schnarch đưa ra giả thuyết rằng xu hướng dựa vào suy nghiệm về tính đại diện và các thiên kiến nhận thức khác của một cá nhân có thể sẽ giảm dần theo tuổi tác.[23]

Các nhà tâm lý học Gestalt Christopher Roney và Lana Trick đã đưa ra một giải pháp khả quan khác: gộp nhóm. Khi một sự kiện sắp xảy đến, chẳng hạn như tung đồng xu, được coi là thuộc một chuỗi sự kiện, người ta sẽ tự động liên kết sự kiện đó với các sự kiện diễn ra trước đó, dù sự kiện đó nằm ở đâu trong chuỗi, dẫn đến ngụy biện con bạc. Khi coi mọi sự kiện độc lập với nhau, ảnh hưởng của ngụy biện sẽ giảm mạnh.[24]

Roney và Trick nói với những người tham gia rằng họ sẽ đặt cược vào hai nhóm với sáu lần tung đồng xu hoặc hai nhóm bảy lần. Lần tung thứ tư, thứ năm và thứ sáu có kết quả giống nhau, đều là ngửa hoặc sấp. Lần tung thứ bảy sẽ được gộp với đuôi của một nhóm, hoặc đầu của nhóm tiếp theo. Các đối tượng ngụy biện con bạc mạnh nhất khi lần tung thứ bảy nằm trong nhóm đầu tiên, sau bộ ba lần tung mặt ngửa hoặc sấp. Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng các đối tượng không ngụy biện con bạc sẽ ít tự tin hơn vào khoản cược của họ và đặt cược ít lần hơn so với những người ngụy biện con bạc. Khi lần tung thứ bảy được gộp với nhóm thứ hai, và được coi là không nằm trong chuỗi bất thường, ngụy biện con bạc đã không xảy ra.

Roney và Trick lập luận rằng không nên cho người ta biết bản chất của sự ngẫu nhiên, mà nên khiến họ coi mỗi sự kiện là khởi đầu, không phải tiếp nối của các sự kiện xảy ra trước. Họ cũng nói điều này sẽ khiến người ta ngừng chơi bạc khi thua, và loại bỏ được niềm tin sai lầm rằng khả năng thắng của họ sẽ tăng lên, để tương quan với những lần thua trước.